Autonomiczny układ nerwowy (AUN) steruje procesami, których zwykle nie kontrolujemy świadomie: rytmem serca, napięciem naczyń, trawieniem, poceniem, kontrolą pęcherza czy szeroko rozumianą termoregulacją. Gdy występują zaburzenia, objawy dokładnie wskazują, która funkcja AUN jest upośledzona. Spróbujmy zatem dokonać podziału tych zaburzeń w zależności od funkcji układu nerwowego.
Autonomiczny układ nerwowy dzieli się klasycznie na układ współczulny (sympatyczny), układ przywspółczulny (parasympatyczny) oraz często osobno rozpatrywany układ enteryczny. Razem kontrolują homeostazę organizmu — zarówno reakcje na stres, jak i procesy regeneracyjne. W diagnostyce zaburzeń AUN wyodrębnia się trzy główne obszary: kardiowaskularny (serce i naczynia), gastroenterologiczny (motoryka i wydzielanie) oraz sudomotor/termoregulacyjny (pocenie i regulacja temperatury). Do tego dochodzą objawy urologiczne, seksualne i okulomotoryczne.
Rola układu współczulnego w organizmie człowieka i konsekwencje zaburzeń
Układ współczulny mobilizuje organizm do działania: przyspiesza tętno, zwiększa ciśnienie, mobilizuje paliwo metaboliczne i redystrybuuje krew do mięśni. Zaburzenia funkcji współczulnej mogą przyjmować postać nadmiernej aktywności (np. napady nadmiernego pocenia, tachykardii, hiperaktywności po urazie mózgu) albo niewystarczającej odpowiedzi (np. brak odpowiedniego skurczu naczyń przy pozycji pionowej, co powoduje ortostatyczne spadki ciśnienia). Klinicznie objawia się to szerokim spektrum symptomów i wymaga odpowiednich testów hemodynamicznych.
Magnified illustration of human nerve cells communicating generated by artificial intelligence SSUCv3H4sIAAAAAAAACoRSwW7DIAy9T9o/RJxbLZS1SfsTO/RY7WAIS1gJVEA6VVX/fSaEisu0S4Sf7ef37NxfX6qKcPBKkEN1jxHGSuvJBwdBWYMwXS24k6aTDpE6I1fHdnUJgCobZKeCdQp0WcIhiMHAKBE0k9YRfsxJ4gOEyUsftSyQgCB75EjgkyIJPqW4yok5iR2YIh/8W4rgyapI+YnHFMlQmvEHwVH1xr8dbyO3+h+a9Ph8LqGXRtxmE4U5J7WEZO6USsn5J0g3lnZh6pQtnF6tAJx+qFjBdHFKKNMXbTYM82Fym7CTCS5KIFk50dZegOu49i/klBkfwHss7zJeDBL4G9ixmGNsmA0srKTD68SQMrZptpSyerOlTdvWzVKQLjoo5JnlZCKMxVl1pXUVFeBpm5axdrd+Z3SPnxrW0PJ2zb8aUfM97XZ8j4t//AIAAP//AwAt/GjEugIAAA==
Funkcje układu przywspółczulnego i skutki zaburzeń w jego obrębie
Przywspółczulny układ nerwowy — z nerwem błędnym (vagus) jako kluczową drogą eferentną do serca, płuc i przewodu pokarmowego — reguluje odpoczynek, trawienie i regenerację. Osłabienie tonusu przywspółczulnego może skutkować zaburzeniami rytmu serca (mniejsza rezerwa wagowa), spowolnieniem motoryki przewodu pokarmowego (np. gastropareza) czy zaburzeniami urologicznymi. W diagnostyce stosowane jest badanie kardiologiczne (HRV, oddechowe zmiany tętna) oraz testy oceniające motorykę przewodu pokarmowego.
Zaburzenia AUN pod kątem funkcji układu nerwowego
Zaburzenia Autonomicznego Układu Nerwowego różnią się od siebie w zależności od tego, która funkcja układu nerwowego jest osłabiona lub upośledzona. Każda z tych dysfunkcji ma typowe dla siebie objawy i przyczyny, dlatego wobec każdej z nich stosuje się odmienne metody diagnostyczne. Nie można jednak zapominać o holistycznym podejściu do problemu. Tylko takie działanie oraz współpraca z Pacjentem będą prowadzić do trafnej diagnozy i skutecznego leczenia.
Zaburzenia układu krążenia
Kiedy autonomiczny układ nerwowy nie reguluje prawidłowo pracy serca i naczyń, pacjenci najczęściej skarżą się na zawroty głowy, omdlenia lub kołatania serca. Typowym przykładem jest ortostatyczne niedociśnienie — czyli spadek ciśnienia po nagłym wstaniu. Inny wariant to zespół tachykardii posturalnej (POTS), gdzie serce przyspiesza zbyt mocno w pozycji stojącej, co prowadzi do uczucia osłabienia i trudności w koncentracji. Zaburzenia te wynikają z nieprawidłowej współpracy układu współczulnego i przywspółczulnego, które na co dzień dbają o stabilne krążenie krwi.
Zaburzenia przewodu pokarmowego
AUN steruje także procesem trawienia. Gdy jego praca jest zaburzona, pojawiają się problemy takie jak nudności, wzdęcia czy uczucie szybkiej sytości. W bardziej zaawansowanych przypadkach dochodzi do gastroparezy, czyli spowolnionego opróżniania żołądka, co bywa dużym problemem u osób z cukrzycą. Zaburzenia motoryki jelit mogą z kolei powodować naprzemienne biegunki i zaparcia, a refluks bywa skutkiem nieprawidłowej kontroli zwieracza przełyku.
Zaburzenia potliwości i termoregulacyjne
Pocenie się i regulacja temperatury ciała to również domena AUN. Jeśli układ ten działa zbyt intensywnie, pacjent cierpi na nadmierne pocenie (hiperhydrozę), które może być bardzo uciążliwe społecznie. Jeśli aktywność jest zbyt mała, pojawia się brak pocenia, co grozi przegrzaniem organizmu. Zdarza się też, że zaburzenia występują tylko w niektórych częściach ciała. Wszystko to najczęściej ma źródło w uszkodzeniu tzw. małych włókien nerwowych.
Zaburzenia urologiczne i seksualne
Kontrola pęcherza i funkcji seksualnych wymaga precyzyjnej współpracy układu współczulnego i przywspółczulnego. Jeśli ten system zawodzi, mogą pojawić się trudności w oddawaniu moczu, zatrzymanie moczu lub nietrzymanie. U mężczyzn często występują zaburzenia erekcji, u kobiet natomiast obniżone nawilżenie. Objawy te są szczególnie częste u osób z neuropatią cukrzycową i chorobami neurodegeneracyjnymi.
Zaburzenia widzenia
Również oczy zdradzają pracę autonomicznego układu nerwowego. Źrenice, które powinny szybko reagować na światło, w dysfunkcji AUN reagują zbyt wolno lub wcale. To może utrudniać widzenie w ciemności czy czytanie. Niektórzy pacjenci skarżą się też na problemy z akomodacją, czyli dostosowywaniem ostrości widzenia przy patrzeniu z bliska i daleka.
Uogólniona dysautonomia i neuropatie autonomiczne
W wielu przypadkach zaburzenia nie ograniczają się do jednej funkcji, ale obejmują cały organizm. Pacjent może mieć równocześnie zawroty głowy, problemy z trawieniem, brak pocenia i trudności z oddawaniem moczu. Taki obraz nazywamy uogólnioną dysautonomią. Częstą przyczyną jest neuropatia cukrzycowa, ale występują też rzadsze postacie autoimmunologiczne lub związane z chorobami neurodegeneracyjnymi.
Nadmierne stany sympatykalne
Zdarza się też, że układ współczulny działa w sposób gwałtowny i niekontrolowany. Objawia się to nagłymi napadami przyspieszonego tętna, skokami ciśnienia i obfitym poceniem. Tego typu epizody występują np. u osób po ciężkich urazach mózgu, ale też w przebiegu guzów produkujących katecholaminy, jak pheochromocytoma. Są to stany wymagające szybkiej diagnostyki i specjalistycznego leczenia.
Podział zaburzeń autonomicznego układu nerwowego według funkcji, ułatwia kliniczne myślenie i ukierunkowaną diagnostykę. Zawsze należy łączyć ocenę objawów funkcjonalnych z odpowiednimi testami autonomicznymi. Warto pamiętać, że obok leczenia przyczynowego równie ważne są techniki niefarmakologiczne, które znacząco poprawiają jakość życia pacjentów.
